Kaarten en atlassen

Hier vindt u kaarten en atlassen die van belang kunnen zijn bij boshistorisch onderzoek. Als u aanvullingen of verbeteringen heeft, dan kunt u dit laten weten via mail@boshistorie.nl.

Cartografie Kaarten zijn een belangrijke bron van informatie voor boshistorisch onderzoek. Hoewel al sinds de prehistorie kaarten worden vervaardigd in de vorm van rotstekeningen, duurde het nog lang voor ze werden gebaseerd op meetkundige principes. De eerste kaarten zijn nogal schetsmatig en nauwelijks gebaseerd op metingen. Ze geven weliswaar een goed beeld van de omstandigheden in die tijd, maar ze zijn van beperkt belang bij de lokalisering van historische elementen. Door het ontbreken van eenheid in kartering zijn veel oude kaarten voor vergelijking doorgaans van weinig betekenis. Ook komt het regelmatig voor dat oudere kaarten gekopieerd zijn, waardoor een 18e eeuwse kaart de situatie weergeeft in de 15e eeuw. Bovendien weerspiegelen sommige kaarten duidelijk de mening van de maker en is het slechts een momentopname. Met het interpreteren van oude topografische kaarten is het dus oppassen geblazen. Enkele belangrijke kaarten zijn de Topographische kaart van de Veluwe van M.J. de Man (1802-1812) en het kaartboek van Thomas Witteroos uit 1570. Vanaf het begin van de 19e eeuw kreeg de cartografie een nieuwe impuls door de introductie van de driehoeksmeting, de instelling van het kadaster en de vervaardiging van topografische kaarten voor heel Nederland. De kadastrale kaarten uit 1832 (Limburg verscheen in 1840) vormen een belangrijke en betrouwbare informatiebron over het grondgebruik en de eigendomssituatie in die tijd. Het originele materiaal bestaat uit kaarten (minuutplans) en de bijbehorende registers (Oorspronkelijke Aanwijzende Tafels - OAT). De OAT’s geven per perceel de naam van de eigenaar, diens beroep en woonplaats, de oppervlakte van het perceel, het landgebruik (bebouwing, weiland, bos enzovoort) en de belastbare opbrengst weer. Bij landgebruik wordt onderscheid gemaakt tussen bos, hakhout, dennenbos, struiken/struwelen, zand en heide, waarbij meerdere klassen zijn gehanteerd op basis van vruchtbaarheid bodem en opbrengsten. Deze kaarten vormden de basis voor de invoering van grondbelasting Tussen 1850 en 1864 verschenen de eerste topografische kaarten van Nederland: de 62 Topographische en Militaire Kaarten (TMK). Kort na het verschijnen van de TMK bestond er behoefte aan meer gedetailleerde kaarten in kleur. Rond 1865 verschenen de eerste kaarten op een schaal van 1:25.000, maar het duurde nog tot 1884 tot de serie landsdekkend werd met 776 bladnummers. Deze kaarten staan ook wel bekend als Bonneblaadjes. Vervolgens zijn de topografische kaarten constant aangepast en verbeterd, waarbij in 1951 is begonnen met de productie van een topografische kaart op een schaal van 1:10.000.


Hier onder vindt u een overzicht van historische kaarten en atlassen die kunnen worden gebruikt voor boshistorisch onderzoek.
  • Tranchot kaart (1802-1807) en Müffling kaart (1815-1828)
    • De Tranchotkaarten zijn topografische kaarten van Limburgse die zijn gekarteerd in de periode 1802-1807. De topografische opname van het Rijnland werd van 1815 tot 1828 verder gezet door Karl von Müffling. Delen van de Müfflingkaart zijn te bestellen via: www.bezreg-koeln.nrw.de. Zie ook: Graatsma, B.G.. 1993. Limburg 1802-1807. Landschap en vegetatie in kaart gebracht. De Tranchotkaart als historische informatiebron. Maastricht, Natuurhistorisch Genootschap in Limburg.
  • Grote Historische Atlas.
    • “Topografische kaarten die zich laten lezen als een historisch verhaal” Atlassen van; Groningen, Drenthe, Overijssel, Gelderland, Noord-Brabant, Zeeland, Zuid-Holland, Utrecht, Noord-Holland, Fryslân. Uitgegeven door: Uitgeverij Nieuwland
  • Historische Atlas 1836-1843 Noord-Brabant, Uitgegeven door: Uitgeverij Nieuwland
  • Historische Atlas 1843-1845 Achterhoek, Liemers, Rijk van Nijmegen.
    Uitgegeven door: Uitgeverij Nieuwland.
  • Grote Historische Provincie Atlas 1:25000, Uitgegeven door: Wolters Noordhoff Atlas producties. Limburg 1837-1844, Friesland 1853-1856. Noord-Holland 1849-1859. Zeeland 1856-1858.
  • Het repertorium van Nederlandse kaartmakers 1500-1900
    • In het repertorium zijn in alfabetische volgorde personen opgenomen die een inhoudelijke bijdrage hebben geleverd aan het de vervaardiging van kaarten in Nederland in de periode 1500-1900. De aard van hun werkwijze verschilt daarbij. Te onderscheiden zijn; landmeters, ingenieurs (veelal in militaire dienst), hydrografen (stuurlieden met name, denk aan Willem Barentsz.), tekenaars, kaartafzetters (kleurders), houtsnijders, graveurs, uitgevers en geodetisch-, geografisch- en kartografisch-wetenschappelijk adviseurs. Te vinden op http://www.maphist.nl/Repertorium_van_Nederlandse_kaartmakers.pdf
  • De atlas van Huguenin, Militair-topografische kaarten van Noord-Nederland, 1819-1829 Uitgegeven door: Heveskes Uitgevers, Groningen.
    • Deze atlas bevat topografische kaarten van Friesland, Groningen, Drenthe en Overijssel gekarteerd door militaire ingenieurs in de periode 1819 en 1829.
  • De Franse kaarten van Drenthe en de noordelijke kust, 1811-1813.
    • Uitgegeven door: Heveskes Uitgevers, Groningen, 2001. Deze atlas bevat topografische kaarten van Drenthe en de noordelijke kust gekarteerd door militaire ingenieurs in de periode 1811-1813.
  • Kaarten van Gelderland 1773-1813 Achterhoek, Liemers, Arnhem-Nijmegen (H.J. Versfelt, 2011).
    • Deze publicatie bevat een map met reproducties van de eerste betrouwbare topografische kaarten van de Liemers, de Achterhoek, Nijmegen en het oostelijk deel van de Veluwe (omgeving Velp en Brummen). Meer info: http://versfelt-topografische-kaarten.nl.
  • Topographische kaart van de Veluwe en de Veluwezoom van M.J. de Man (1802-1812). Uitgegeven door: Uitgeverij Canaletto, Alphen a/d Rijn, 1984.
  • Hottinger-atlas van Noord- en Oost-Nederland 1773-1794.
    • Uitgegeven door: Heveskes Uitgevers, Groningen, 2003. Deze atlas bevat topografische kaarten van (delen van) Drenthe, Groningen, Overijssel en Gelderland gekarteerd door militaire ingenieurs in de periode 1773-1794.
      lees meer....
      Tussen 1773 en 1787 werden onder leiding van respectievelijk luitenant ingenieur Van Hooff en ingenieur J.F. Wollant kaarten van de IJssel, de bovenloop van de Rijn en Waal en van het oosten van Gelderland en Overijssel vervaardigd.
      Tussen 1788 en 1792 volgde de kartering van Zuidoost-Drenthe en Westerwolde en tussen 1792 en 1794 die van de omgeving van de stad Groningen. Deze laatste twee karteringen gebeurden onder leiding van kapitein ingenieur J.H. Hottinger, aan wie de gehele kaartenserie, die in het Nationaal Archief te Den Haag berust, zijn naam ontleent.
      De kaarten, die lang verborgen hebben gelegen in de voor buitenstaanders niet toegankelijke militaire archieven, zijn in vrijwel alle gevallen de oudste betrouwbare en gedetailleerde kaarten van het gekarteerde gebied. In 2003 de kaarten door Heveskes Uitgevers uitgebracht in een atlas.
      Klik hier voor een overzicht van de gekarteerde gebieden in Noord Nederland.
      Klik hier voor een overzicht van de gekarteerde gebieden in Oost Nederland.
      Bron: www.drentsehistorischevereniging.nl
  • Ferraris kabinetskaart van de Oostenrijkse Nederlanden (1771-1778)
  • Kadaster 1832
    • Tijdens de Franse bezetting aan het begin van de 19e eeuw wordt in Nederland de grondbelasting ingevoerd en wordt begonnen met het opmeten, schatten en tenaamstellen van grondeigendom. Na de val van Napoleon worden de kadastrale werkzaamheden voortgezet. In 1832 wordt in Nederland officieel het kadaster ingevoerd. De eerste kadastrale kaarten en bijbehorende Oorspronkelijk Aanwijzende Tafels (OAT’s), die tot stand zijn gekomen in de periode 1811-1832, bevatten veel informatie over het bosareaal, het type bos, de waarde van het bos en het boseigendom. De kaarten OAT’s zijn te raadplegen via http://beeldbank.cultureelerfgoed.nl/......

      De website www.kadastraleatlasgelderland.nl biedt een overzicht van alle kadastrale atlassen die door de Werkgroep Kadastrale Atlas Gelderland zijn uitgegeven. Deze atlassen zijn ook te bestellen bij de werkgroep. De website geeft bovendien een overzicht van kadastrale atlassen die in andere provincies zijn verschenen.

      De Stichting Boskaart Nederland 1832 heeft op basis van de eerste kadastrale gegevens van omstreeks 1832 voor een vijftigtal gemeenten het bosareaal en het boseigendom in beeld gebracht. Deze informatie is per gemeente gepubliceerd in een rapport met kaarten en tabellen. Een overzicht van deze rapporten is hier te vinden. Deze rapporten kosten €15,- en zijn te bestellen bij Stichting Probos. Het archief van de Stichting Boskaart 1832 wordt beheerd door Stichting Probos en is op afspraak te raadplegen.
  • Eerste bosstatistiek (1938-1942)
    • In de periode 1938-1942 is er een landsdekkende inventarisatie uitgevoerd waarbij alle bossen, heideterreinen, zandverstuivingen, moerassen, veengebieden, boomgaarden en wegbeplantingen zijn geïnventariseerd en gekarteerd. De Eerste Bosstatistiek is te raadplegen via http://landschapinnl.nl/bronnen-en-kaarten/kaart-groen-erfgoed (kies kaartlaag: 1e Bosstatistiek (1938-1942)).

Tips

  • Topotijdreis.nl
    • De website www.topotijdreis.nl is ontwikkeld door het Kadaster en bevat topografische kaarten van 1815 tot heden. Via een eenvoudige tool kan er worden ingezoomd op alle plekken in Nederland. Door middel van een tijdsbalk kunnen topografische kaarten uit verschillende perioden worden geselecteerd. Deze site is een handige tool om op een snelle manier historische kaarten van een plek te vergelijken.
  • Kaartenkamer Wildernis.eu
    • De website http://www.wildernis.eu/chart-room bevat honderden historische kaarten van de 16e tot en met de 20e eeuw (in veelal hoge resolutie). De kaarten kunnen voor privé of studiedoeleinden gratis worden gedownload.
  • Kaartencatalogus Gelders Archief
  • Beeldbank Universiteits Bibliotheek VU
    • De Universiteitsbibliotheek van de Vrije Universiteit Amsterdam (VU) heeft een zeer groot aantal historische kaarten online beschikbaar gemaakt via een beeldbank. De beeldbank bevat kaarten van Nederland (maar ook van andere landen en werelddelen) van de zestiende tot en met de twintigste eeuw. Zie: http://imagebase.ubvu.vu.nl/cdm4/browse.php?CISOROOT=%2Fkrt
  • Beelddatabank Universiteit van Amsterdam
  • Oudestafkaarten.nl
    • Op de website www.oudestafkaarten.nl staat veel nuttige informatie over oude topografische kaarten. De website bevat bovendien diverse hoge resolutie scans van kaarten.
  • Friesland op de kaart
    • Website met een grote hoeveelheid historisch kaartmateriaal van Friesland. De kaarten zijn doorzoekbaar op plaatsnaam en type. De kaarten kunnen worden geopend in Google Maps. www.frieslandopdekaart.nl
  • Oldmapsonline
    • De website www.oldmapsonline.org is een handig hulpmiddel om diverse kaartcollecties van universiteiten over de hele wereld te doorzoeken.
  • Kaart.cc
    • Een handige website waarop eenvoudig historische kaarten kunnen worden vergeleken met actuele kaarten of satelietbeelden is Kaart.cc: kaart.cc
  • Kaart Groen Erfgoed (RCE)
    • Op de website Landschap in Nederland (www.landschapinnl.nl) heeft de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed) een kaart ontwikkeld met een overzicht van het groene erfgoed in Nederland. De Kaart Groen Erfgoed biedt een overzicht van oude boskernen, houtwallen en heggen, eendenkooien, rijksbeschermde buitenplaatsen met beschermde groenaanleg, nationale parken en gegevens uit de eerste Nederlandse bosstatistiek.